Zwójki – motyle z rodziny zwójkowatych – to groźne szkodniki przede wszystkim w sadach jabłoniowych, coraz częściej także w gruszowych. Można je spotkać również na drzewach pestkowych, choć ich nasilenie i szkodliwość są tam zdecydowanie mniejsze.

Przy silnej presji tych szkodników uszkodzenia zawiązków jabłek (odpowiedzialna jest za nie przede wszystkim zwójka różóweczka) czy dojrzewających owoców mogą wynieść kilkanaście procent, a lokalnie i więcej. Zwójki są szkodnikami, które przez wielu sadowników uważane są za groźne i trudne do zwalczenia. Wynika to z faktu występowania w sadzie jednocześnie kilku gatunków, które różnią się biologią (np. formą zimującą, liczbą pokoleń w sezonie), rodzajem uszkodzeń owoców, terminami maksimum lotów), a w konsekwencji także sposobem zwalczania.
Dominujące gatunki zwójek w polskich sadach to: bukóweczka, siatkóweczka, różóweczka oraz lokalnie wydłubka oczateczka i rdzaweczka. Te gatunki uszkadzają kwiaty, liście, zawiązki i dojrzewające owoce. Z kolei zwójka koróweczka obok przeziernika to szkodniki kory i drewna, których znaczenie i szkodliwość narasta od kilku lat.
Pierwszym wyznacznikiem zagrożenia przez zwójki jest poziom uszkodzeń owoców w poprzednim sezonie – jeśli przekracza on próg zagrożenia, oznacza to konieczność ich zwalczania wiosną i latem następnego roku. Kolejnym są ilości odłowionych motyli w pułapkach feromonowych wieszanych w maju i czerwcu – jeśli te przekroczą określony dla poszczególnych gatunków próg zagrożenia, jest wówczas konieczność przeprowadzenia zabiegów zwalczających latem.
Zabieg wykonany przed kwitnieniem ma istotny wpływ na kształtowanie się populacji tych szkodników w dalszej części sezonu, ale zazwyczaj nie jest niewystarczający. Jego efektywność wynosi 50–80% w zależności od sezonu, a to oznacza konieczność kontynuacji zwalczania również w okresach wylęgania się gąsienic letnich pokoleń.
Wiosną żerują wszystkie gatunki bytujące w danym sadzie. Większość zwójek zimuje w stadium gąsienicy, a różóweczka – pod postacią jaj. W tych sadach, w których licznie występują zwójka siatkóweczka i wydłubka oczateczka, wiosenne zwalczanie powinno być zaplanowane w fazie zielonego pąka kwiatowego, co wynika z biologii rozwoju tych gatunków. Zimują gąsienice większe – III stadium rozwojowe. Żerowanie rozpoczynają bardzo wczesną wiosną, bo już na początku fazy zielonego pąka, a tuż przed kwitnieniem osiągają IV stadium rozwojowe (nie do zwalczenia przez większość preparatów). Z kolei stadium zimującym bukóweczki są gąsienice L1 i L2 rozpoczynające żerowanie w okresie zielonego pąka – najwięcej jest ich tuż przed kwitnieniem (gąsienice opuszczają miejsce zimowania przez kilka tygodni). Zwójkę bukóweczkę zwalcza się więc trochę później, w fazie różowego pąka. W tym czasie najczęściej kończy się też wylęganie gąsienic zwójki różóweczki, chociaż w niektórych sezonach o chłodnej wiośnie proces wylęgania przedłuża się nawet na czas krótko po kwitnieniu.
Jeśli sadownik monitoruje poszczególne kwatery i wie, które gatunki są w nich dominujące, może nieco przyspieszyć (zielony pąk) lub nieco opóźnić (różowy pąk) zabieg zwalczający. W sadach, w których zwójki były dużym problemem, a sadownik nie potrafi wskazać gatunków dominujących, zdecydowanie najlepszym terminem do wykonania zabiegu zwalczającego jest faza różowego pąka (tuż przed kwitnieniem), ponieważ w tym czasie obecne są już praktycznie wszystkie gatunki stanowiące potencjalne zagrożenie.

Morfologia

Trudno rozpoznać gatunki po wyglądzie gąsienic, charakterystyczne cechy dotyczą tylko starszych stadiów rozwojowych (III i V stadium), a małe gąsienice wyglądają inaczej niż dorosłe.

Zwójka Bukóweczka

Gąsienice do 25 mm, zielone z jaśniejszymi brodawkami i żółtozieloną głową, która z każdego boku ma po jednej ciemnej plamce. Wiosną po kwitnieniu żerują w zawiniętym brzegu liścia lub liściu złożonym wzdłuż nerwu głównego, na owocu powodują niewielkie płytkie dziurki. Latem pod przyprzędzionym listkiem lub między stykającymi się owocami gąsienice wyjadają liczne, położone blisko siebie otworki.

 

Zwójka Siatkóweczka

Gąsienice 16–22 mm długości, oliwkowozielone lub oliwkowożółte, głowa i tarczka karkowa ma barwę złotobrązową lub miodowożółtą (wiosną po przezimowaniu gąsienice są ciemnozielone z prawie czarną głową), dorosłe gąsienice mają wyraźnie ciemniej zabarwiony grzbiet niż boki ciała. Gąsienice zasiedlają najczęściej górne partie koron. Na owocach gąsienice wyżerają rozległe płytkie dziury. Większe gąsienice mogą wygryzać otwory dość głębokie.

Wydłubka oczateczka

Gąsienice do 12 mm, barwy czerwonobrunatnej z ciemniejszymi błyszczącymi brodawkami, głowa, nogi, tarczka – czarne. Uszkodzenia owoców – w postaci maleńkich licznych otworków (podobne do uszkodzeń zwójki bukóweczki).

 

Zwójka Różóweczka

Gąsienice dorastają do 22 mm, są zielone – ciemniejsze od góry, a jaśniejsze od dołu, głowa, tarczka, nogi – ciemnobrązowe. Objawy żerowania to liść zwinięty w rurkę równolegle do nerwu, w owocu nieregularne duże fragmenty skórki i miękiszu (uszkodzenia rozległe i głębokie). Przed kwitnieniem gąsienice żerują na najmłodszych liściach, po kwitnieniu w luźno sprzędzionych ze szczytowych liści pędu kokonach.

Pułapki

Ważnym elementem integrowanej ochrony oraz nieodzownym narzędziem diagnostycznym pozwalającym dowiedzieć się, które gatunki zwójkówek występują w danym sadzie, i określić prawidłowy termin ich zwalczania, są pułapki feromonowe. Nawet w sadach położonych w niewielkiej odległości od siebie czy poszczególnych kwaterach tego samego sadu często występują znaczące różnice w przebiegu lotu motyli. Wskazane jest więc umieszczenie kompletu pułapek w każdej większej kwaterze sadu. Jednak sam zakup i powieszenie pułapek na drzewach to za mało. Wymagają one regularnych, wykonywanych przynajmniej raz w tygodniu, odczytów liczby odłowionych motyli (od połowy maja do drugiej, trzeciej dekady września).

Terminy wywieszania pułapek na zwójki:

siatkóweczka – po 20 maja,
rdzaweczka – koniec maja,
różóweczka – początek czerwca,
oczateczka – od połowy czerwca,
bukóweczka – od połowy czerwca.

Progi zagrożenia

Aby właściwie interpretować liczbę odłowionych motyli w pułapkach, ważna jest znajomość progów zagrożenia: dla oczateczki – max. lotów to około 30, 50, 60 i więcej motyli, dla siatkóweczki – odłowy w ciągu tygodnia w ilości kilkanaście/ kilkadziesiąt motyli, w przypadku bukóweczki wystarczy tylko kilka motyli w ciągu kilku dni, aby planować zabieg zwalczający. Generalnie w praktyce można zaobserwować, że w przypadku dużej presji siatkóweczki i oczateczki odławia się w ciągu tygodnia najczęściej kilkadziesiąt, a nawet powyżej 100 motyli, z kolei dla zwójki bukóweczki i owocówki jabłkóweczki zagrożeniem jest już nawet kilka, kilkanaście sztuk owadów. Ważnym uzupełnieniem monitoringu pułapek feromonowych są również lustracje drzew na obecność gąsienic i uszkodzeń. Wiosną, w okresie zielonego i różowego pąka, powinno się przejrzeć po 10 rozet liściowo-kwiatowych z 20 drzew, próg zagrożenia to sześć gąsienic w pobranej próbie 200 rozet. Z kolei latem, od połowy czerwca do połowy września, lustracje powinno się wykonywać co dwa tygodnie, przeglądając do 400 owoców (po 20 sztuk z 20 drzew). Próg zagrożenia to 4–8 owoców z uszkodzeniami w próbie lub cztery gąsienice w próbie 400 liści (po 20 sztuk z 20 drzew).

Sieć zdalnych pułapek feromonowych iTrap

Jeśli sadownik nie zakupił pułapek, może skorzystać z systemu iTrap, którego częścią są pułapki wyposażone w standardową podłogę lepową i feromony oraz w cztery aparaty fotografujące cyklicznie obraz z podłogi (zasilane przez panel słoneczny). Monitorują one loty motyli siatkóweczki, bukóweczki i owocówki jabłkóweczki w 13 lokalizacjach w Polsce. Odczyty liczby odłowionych szkodników są dostępne na stronie internetowej www.itrap-polska.pl. Sadownik może analizować loty motyli w lokalizacji najbliższej jego miejsca zamieszkania.
Zaletą systemu jest łatwy dostęp użytkownika do informacji na temat bieżącej aktywności szkodników w określonym rejonie oraz danych archiwalnych, także możliwość analizy dynamiki lotów motyli (zdjęcia, wykresy). Dostęp do informacji jest bezpłatny, a dodatkowo na podstawie analizy danych z pułapek firma Agrosimex, w ramach Info-Karty wykupionej przez sadownika, powiadamiao zagrożeniach w postaci komunikatów SMS czy informacji e-mailowej.

Dobór zalecanych insektycydów wiosną

Zwójka różóweczka występująca w dużym nasileniu jest bardzo trudna do zwalczenia. Gąsienice po wylęgu z jaj zasiedlają najmłodsze, dopiero rozwijające się listki, później kwiaty i zawiązki. Jeśli tempo rozwoju drzew wiosną jest bardzo dynamiczne, następuje szybkie „rozcieńczenie” insektycydu kontaktowego na powierzchni najmłodszych liści, co w konsekwencji powoduje znaczne obniżenie jego skuteczności.
W Programie Ochrony Roślin Sadowniczych w okresie przed kwitnieniem polecane są preparaty kontaktowe: pyretroid na bazie cypermetryny (zgodnie z rejestracją), Runner 240 SC, Affirm 095 SG oraz działający powierzchniowo, wgłębnie i gazowo preparat zawierający chloropiryfos (zgodnie z rejestracją). Ten ostatni bardzo dobrze sprawdza się w sytuacji wysokiej presji zwójkówek, szczególnie różóweczki, jednocześnie doskonale zwalcza mszyce (pod warunkiem że zabieg będzie wykonany w czasie ciepłej pogody). Od poprzedniego roku do tej palety dołączył kolejny, oparty na abamektynie – Vertigo 018 EC . Zwójki żerują często w miejscach trudnych do spenetrowania przez nanoszoną ciecz (pod osłoną oprzędu, na spodniej
stronie liści, pomiędzy liściem a owocem). Dlatego insektycydy powinno się stosować wraz ze zwilżaczem, np. Flipper (w przypadku preparatu Vertigo 018 EC polecamy Prolonger), koniecznie w większej ilości wody (około 750 l/ha) oraz w optymalnych warunkach pogodowych (ciepły dzień w temperaturze >15˚C) – wówczas gąsienice są bardzo aktywne i intensywniej żerują.

Dobór insektycydów latem

Zabieg zwalczający letnie pokolenia gąsienic należy wykonywać w okresie ich wylęgania, najlepiej 8–10 dni po stwierdzeniu większej ilości motyli w pułapce, i około 3 tygodnie od rozpoczęcia lotów (II pokolenie – 14–18 dni od rozpoczęcia lotów). Polecane są wówczas preparaty:
Affirm 095 SG – ma tylko 3 dni karencji, Rumo 30 WG /Steward – 7 dni, Coragen 200 SC – 14 dni, Runner 240 SC – 14 dni karencji i Vertigo 018 EC (zwalcza jednocześnie pordzewiacze) oraz preparaty na bazie chloropiryfosu – te ostatnie, mimo że mają rejestrację, nie są wskazane, gdyż działając totalnie, niszczą faunę pożyteczną w sadzie (zabronione również w produkcji IPO). Okres zwalczania letniego pokolenia zwójkówek liściowych przypada często na krótko przed zbiorami owoców, głównie odmian wcześniej dojrzewających np. Delbarestivale, Gala, Lobo czy Szampion. Jeżeli na krótko przed zbiorami mamy do czynienia z wysoką presją zwójek (powyżej 1% owoców/liści w sadzie z uszkodzeniami) lub liczne odłowy motyli w pułapkach, to powinno się wykonać zabieg ochronny, wybierając preparat o najkrótszej karencji.

Barbara Błaszczyńska