Choroby bakteryjne stanowią jedną z najgroźniejszych grup chorób roślin sadowniczych. Do najbardziej destrukcyjnych zalicza się zarazę ogniową oraz raka bakteryjnego.

Sprawcą zarazy ogniowej jest patogeniczna bakteria Erwinia amylovora, której obecność jest odnotowywana w każdym rejonie upraw sadowniczych. Rak bakteryjny powodowany jest przez Pseudomonas syringae pv. syringae. Presja i nasilenie choroby uzależnione są od warunków pogodowych wczesną wiosną. W minionym sezonie wegetacyjnym odnotowano w sadach liczne przypadki wystąpienia zarazy ogniowej.

Dlaczego zaraza ogniowa jest trudnym obiektem do zwalczania?

E. amylovora ma status organizmu kwarantannowego, gdy wystąpi na materiale rozmnożeniowym roślin żywicielskich (Dyrektywa 2000/29/EC ). Natomiast jeśli wystąpi w sadach towarowych, zwalczana jest lub ograniczana za pomocą dostępnych metod. Największe zagrożenie chorobą występuje w okresie kwitnienia i wzrostu pędów. Bakteria poraża wszystkie organy nadziemne roślin (kwiaty, liście, owoce, pędy, gałęzie, konary, pnie). Największe niebezpieczeństwo dla sadowników ze strony Erwinia amylovora to możliwość przenoszenia się bakterii z materiałem roślinnym, a więc ze zrazami, podkładkami i drzewkami.

Epidemiologia E. amylovora

Bakterie E. amylovora przeżywają zimę na pograniczu zgorzeli występujących na pędach, gałęziach i pniu. Mogą bezobjawowo zasiedlać tkanki w odległości kilkudziesięciu centymetrów od zgorzeli oraz pąki śpiące. Dlatego też nie zawsze jesteśmy w stanie prawidłowo zdiagnozować infekcję i w porę zareagować. W całym cyklu rozwojowym bardzo niebezpieczne są zarówno infekcje pierwotne, jak i wtórne. Wyciek bakteryjny (oznaka etiologiczna) jest źródłem pierwotnych infekcji kwiatów, liści i pędów, skąd następują kolejno infekcje wtórne. Erwinia amylovora rozprzestrzeniania jest za pomocą wiatru, deszczu, owadów, narzędzi uprawowych podczas prac pielęgnacyjnych. Do zakażenia roślin dochodzi przez różnego rodzaju zranienia i naturalne otwory, np. przetchlinki, miodniki, hydatody, aparaty szparkowe. Jednak w okresie wegetacji bakterie mogą przeżyć i rozmnażać się na powierzchni roślin bez ich zakażania, stanowiąc źródło infekcji w ciągu całego sezonu wegetacyjnego.

Czy wiesz, że…

Nanosrebro i nanomiedź wykazują działanie bakteriobójcze i grzybobójcze, co wpływa korzystnie na efektywność prowadzonej ochrony roślin. Nawozy te są w pełni bezpieczne, nie mają okresów karencji i prewencji, a w owocach nie występują pozostałości. Oprócz znacznej poprawy prowadzonej ochrony oraz uruchomienia mechanizmów obronnych poprawiają także parametry jakościowe i ilościowe uzyskiwanego plonu (jędrność, zawartość cukru).

Warunki pogodowe a rozwój choroby

Największa aktywność choroby występuje w okresie ciepłej i wilgotnej pogody, w czasie kwitnienia i tuż po nim. Optymalną temperaturą do wystąpienia infekcji jest 21–24˚C. Porażeniu kwiatów oprócz temperatury sprzyja także zwilżenie tkanek przez deszcz, mgłę oraz rosę. Natomiast w przypadku pędów porażenie może mieć miejsce przy średniej dobowej temperaturze przekraczającej 13˚C, jeśli opady będą w tym czasie wyższe niż 10 mm. Dogodny czas dla infekcji ma miejsce w trakcie późnego sadzenia i kwitnienia młodych drzewek, pozbawionych niezbędnych zabiegów profilaktycznych.

Rak bakteryjny

Rak bakteryjny drzew owocowych jest jedną z najgroźniejszych i najpowszechniej występujących bakteryjnych chorób upraw sadowniczych. Występuje we wszystkich rejonach upraw drzew owocowych na świecie. Bakteria Pseudomonas syringae pv. syringae może porażać: wiśnie, czereśnie, śliwy, brzoskwinie, morele, grusze i jabłonie. Możliwość porażania różnych gatunków drzew, wielu organów nadziemnych roślin utrudnia rozpoznanie raka bakteryjnego jako pierwotnego sprawcy choroby. W obrębie gatunku Pseudomonas syringae wyróżnia się dwa patowary: P. syringae pv. syringae – poraża wszystkie gatunki drzew owocowych, oraz P. syringae pv. morsprunorum – poraża wyłącznie drzewa pestkowe.

Epidemiologia

Bakterie zimują w pąkach, śladach poliściowych oraz na pograniczu nekroz i zrakowaceń. Rozprzestrzenianie bakterii następuje za pośrednictwem wiatru, deszczu, owadów, narzędzi uprawowych. Do infekcji roślin dochodzi przez naturalne otwory, organy kwiatowe oraz zranienia i ślady poliściowe. Zakażeniu ulegają kwiaty, liście, zawiązki owocowe i młode pędy – gałęzie i pień. Źródłem pierwotnego zakażenia są bakterie zimujące w rakowatych ranach na gałęziach i koronach drzew. Wiosną uaktywniają się i namnażają, rozprzestrzeniając się w koronach drzew za pośrednictwem wiatru, deszczu i owadów. W przypadku bakterii P. syringae pv. syringae uznano za formę pasożytowania epifit – na powierzchni roślin, przede wszystkim na liściach, stanowi źródło infekcji przez ślady po opadających jesienią liściach. Pseudomonas syringae zasiedla powierzchnię drzew owocowych przez cały rok. Liczebność populacji bakterii jest zmienna. Największe populacje odnotowywane są na kwiatach grusz w dnie kwiatowym. W cyklu rozwojowym bakterii stwierdzono dwie fazy: faza zimowa (od późnego lata do wczesnej wiosny) – następuje wtedy rozwój zrakowaceń i nekroz na zdrewniałych organach drzew, oraz faza letnia (występująca w czasie aktywności miazgi) – odbywa się wtedy infekcja pąków, kwiatów, liści, zawiązków owoców, młodych pędów i krótkopędów.

Przymrozki a rak bakteryjny

Bakterie poprzez wykorzystywanie składników pokarmowych (cukry) oraz wytwarzanie toksyn zmieniają fizjologię porażonych tkanek, zwiększając ich wrażliwość na przymrozki. Pierwsze objawy chorobowe, w postaci czernienia słupków i płatków, można zaobserwować pod koniec kwitnienia. Pionierskie badania nad tym procesem rozpoczęto w USA i Francji. Stwierdzono, że P. syringae ma zdolność tworzenia na roślinach i w roślinach, które zasiedla, ośrodków krystalizacji lodu. Kryształki lodu powodują mechaniczne rozrywanie tkanek roślin, zwłaszcza wrażliwych organów. W momencie topnienia lodu bakterie są wsysane do tkanek – proces chorobowy trwa nadal. Objawy na gruszach obserwowane są 3–7 dni po fali wystąpienia przymrozków.

Typowe objawy raka

• nekrozy zimujących pąków,
• rany nekrotyczne wokół porażonych pąków,
• zamieranie kwiatów (zniszczone kwiaty nie opadają),
• na owocach występują brunatne, szybko powiększające się plamy gnilne,
• zakażenie liści drzew pestkowych objawia się początkowo małymi, wodnistymi, jasno obwiedzionymi plamkami, plamki stopniowo zasychają, w miejscu plam powstają stopniowo wykruszające się nekrozy,„„
• najbardziej charakterystycznymi objawami są zrakowacenia, którym mogą towarzyszyć w przypadku drzew pestkowych wycieki gumy.

Zwalczanie chorób bakteryjnych

Aktualne programy ochrony sadów jabłoniowych i gruszowych przed zarazą ogniową i rakiem bakteryjnym opierają się na stosowaniu integrowanych metod ochrony, czyli m.in. eliminacji źródeł infekcji, zapobieganiu infekcji, a także stosowaniu zabiegów agrotechnicznych wzmacniających odporność drzew na porażenie przez bakterie. Bieżący asortyment środków ochrony roślin jest znikomy, ogranicza się praktycznie do wykorzystania preparatów miedziowych. Jednak pewną perspektywą, którą można wykorzystać w programach ochrony, są preparaty i nawozy, które odpowiadają za indukcję odporności systemicznej rośliny. Jednym ze środków jest Plantivax SL i jako dopełnienie preparat nawozowy Viflo Cu-B zawierający nanocząsteczki miedzi. Preparaty potwierdziły swoją skuteczność w walce z zarazą ogniową w sadach jabłoniowych wiosną 2015 r. Pogoda sprzyjała infekcjom i rozwojowi choroby, a uniemożliwiała wykonywanie zabiegów chemicznych.

Induktory odporności

Perspektywiczną substancją aktywną jest laminaryna, aktualnie dostępna w dwóch preparatach: Vaxiplant SL oraz Plantivax SL, wykorzystywanych w ochronie upraw sadowniczych przed chorobami pochodzenia grzybowego oraz bakteryjnego. Laminaryna jest w pełni naturalną substancją pozyskiwaną z alg morskich, całkowicie bezpieczną dla roślin. Laminaryna jest odbierana przez roślinę jako atak patogenu, a więc stymuluje uaktywnienie mechanizmów obronnych. Dzięki wcześniejszej stymulacji do obrony roślina jest w pewien sposób przygotowana na ewentualne zagrożenie ze strony patogenów. Szczególnie duże znaczenie ma preparat Plantivax SL, który jest zarejestrowany w uprawach jabłoni i grusz do ochrony przed zarazą ogniową. Stosowanie preparatu w zalecanej dawce 0,75 l/ha działa zapobiegawczo wobec bakterii. Należy pamiętać o kontynuacji programu zapobiegawczego w połączeniu z innymi preparatami nawozowymi o podobnym działaniu uruchamiającym mechanizmy odpornościowe rośliny.

Innowacyjne rozwiązania technologiczne

Zapobieganie i ograniczanie wystąpienia chorób bakteryjnych i grzybowych uzyskujemy poprzez wdrażanie w programy ochrony preparatów wspomagających. Skutkiem ubocznym działania produktów zawierających aktywny jon fosforynowy, ale też preparatów zawierających pierwiastki zamknięte w nanocząsteczkach Viflo Cal S i Viflo Cu-B jest ograniczanie rozwoju bakterii i grzybów. Innowacyjność serii nawozów Viflo polega na zastosowaniu nanotechnologii. Bardzo małe rozmiary umożliwiają szybkie przemieszczanie się nanocząsteczek po całej roślinie. Viflo Cu-B jest nawozem, w którym składniki pokarmowe są skompleksowane kwasem glukonowym. Połączenie dwóch elementów (B i Cu) zapewnia bardzo szybkie pobieranie składników pokarmowych i wysoką skuteczność w likwidacji niedoborów składników pokarmowych, skutkiem ubocznym jest zaś ograniczenie rozwoju chorób grzybowych i bakteryjnych. Szczególnie dotyczy to chorób bakteryjnych, Viflo Cu-B jest skuteczne za sprawą nanocząsteczek miedzi, które działają systemicznie, a w nawozie ich zawartość wynosi 4%.

Rok 2015 w sadzie

Sezon 2015 w niektórych sadach jabłoniowych okazał się trudny pod względem ochrony roślin przed typowymi chorobami bakteryjnymi. Pogoda, która panowała pod koniec kwietnia i w maju, zdecydowanie sprzyjała rozwojowi patogenów bakteryjnych. W większości do ich zwalczania nie wystarczył już standardowy program ochrony. Oprócz wystąpienia bakterii i sprzyjających infekcji warunków pogodowych problemem okazało się również trafne rozpoznanie choroby. W przypadku zarazy ogniowej nie zawsze mamy do czynienia z typowym objawem, jakim jest pastorałowato wygięty pęd z wyciekami bakteryjnymi. Czasami objawy są nietypowe, jak np. zamieranie kwiatów na pędach czy brak śluzowatego wycieku. Po obcięciu pędu dopiero na przekroju poprzecznym można było zaobserwować szklistą powierzchnię, powstałą z komórek bakteryjnych oraz maceracji tkanek. Takie nietypowe objawy obserwowano w jednym z sadów jabłoniowych odmiany Najdared w rejonie Błędowa. Odnotowano duże straty w wyniku wystąpienia chorób bakteryjnych. Sadownik, aby ratować plon, zdecydował się na zastosowanie programu wspomagającego ochronę w oparciu o nawozy z serii Viflo (Viflo Cu-B w dawce w dawce 2 l/ha). Nawozy podano w bloku z preparatem Plantivax SL, w dawce 0,75 l/ha. W okresie kwitnienia drzew wykonano dwa zabiegi Viflo Cu-B oraz Plantivax 0,75 l/ha. Po kwitnieniu kontynuowano zabiegi Viflo Cu-B przemiennie z Plantivax SL.

Opanowanie sytuacji

Program ratunkowo-naprawczy w oparciu o nawozy Viflo i Plantivax SL okazał się bardzo skutecznym rozwiązaniem. Wybrane preparaty zastosowane w dawce odpowiedniej do fazy wzrostu roślin wywołały znaczną poprawę kondycji roślin na plantacji. Ustąpiło masowe obumieranie kwiatów, nie obserwowano nowych infekcji na zdrowych częściach roślin. Nastąpiła zdecydowana poprawa wizualna sadu, a porażone drzewa zaczęły się regenerować. Zauważono, że presja choroby bakteryjnej odnotowanej na plantacji zmniejszyła się istotnie. Dodatkowo nawozy te w znacznym stopniu pobudziły wzrost i rozwój roślin oraz stymulację systemu odpornościowego roślin. Efekt ich działania obserwowany był po każdym wykonanym zabiegu. Producent uzyskał plon porównywalny ze zdrowymi sadami, a zebrane owoce były dobrze wybarwione, twarde i jędrne.

Karolina Felczak