Trendy w uprawie malin

W latach 80. XX wieku w Polsce w uprawie malin dominowały odmiany 2-letnie, których hodowla była ryzykowna ze względu na przemarzanie pędów. Po wprowadzeniu odmian powtarzających owocowanie – Polana (1991 rok) i Polka (2003 rok)  – Polska stała się liderem w produkcji tych owoców. Jakie trendy dziś królują na świecie w przemysłowej i deserowej uprawie malin?

dr Agnieszka Orzeł/Niwa Hodowla Roślin Jagodowych Sp. z o.o.

W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat, dzięki wprowadzeniu do uprawy nowych technologii, znacząco rozwinęła się uprawa owoców deserowych w tunelach. W dalszym ciągu 80% produkcji przeznaczone jest na cele przemysłowe. Rosnące koszty robocizny wymuszają nowe trendy. Obecnie niezbędna jest dywersyfikacja produkcji owoców maliny, mająca na celu podniesienie dochodowości prowadzenia plantacji. Poniżej przedstawione zostały główne kierunki w uprawie malin oraz nadające się do nich odmiany.

KIERUNEK PRZEMYSŁOWY

Kombajnowy zbiór malin

Odmiany malin o owocach przeznaczonych do przetwórstwa powinny odznaczać się wysoką plennością, łatwością zbioru, przydatnością do zbioru maszynowego (niskie siły wiązania z dnem kwiatowym i łatwe otrząsanie owoców), skumulowanym w czasie dojrzewaniem, odpornością na choroby i szkodniki. W Polsce w większości gospodarstw owoce przemysłowe wciąż są zbierane ręcznie. Jednak rosnące koszty tej metody spowodowały, że coraz więcej producentów planuje zbiór maszynowy. Obecnie na rynku dostępnych jest kilka wersji kombajnów do zbioru maliny (Joanna 4, Natalka, Karen, Kokan, Oxbo, Littau Harvester). Każdy z nich ma inne wymagania co do przygotowania plantacji. Na przykład Littau Harvester wymaga 6-metrowych uwroci, 200-metrowych rzędów (sadzonych w rozstawie od 2,7 do 3,5 m między rzędami i od 0,4 do 0,5 m w rzędzie), plantacji sadzonych na podniesionych zagonach z regulowaną liczbą pędów prowadzonych przy rusztowaniach. Odmiany sztywnopędowe, o średniej sile wzrostu, takie jak Delniwa, mogą być zbierane maszynowo na plantacjach wolnostojących, bez rusztowań.

Odmiany malin powtarzające owocowanie – zbiór kombajnowy

Delniwa to wczesna odmiana powtarzająca owocowanie z programu hodowlanego Spółki Niwa w Brzeznej, objęta europejską ochroną prawną od 2017 roku. Jej owoce wyróżniają się doskonałym smakiem, wysoką zawartością ekstraktu (>12%), jędrnością i długą trwałością pozbiorczą (nawet do 9 dni). Są trwałe w obrocie handlowym. Delniwa nadają się również do mrożenia, nie rozsypują się po zbiorze kombajnowym. Według właścicieli mroźni w Kosowie przy zbiorze ręcznym udział całych mrożonych owoców w klasie extra (IQF) wynosi 93%. Owoce dość łatwo odchodzą od dna kwiatowego, jednak w porównaniu do odmiany Poemat nie opadają zbyt szybko (zwłaszcza w niekorzystnych warunkach klimatycznych), dlatego nie trzeba ich tak często zbierać. Roślina w trakcie upałów hamuje wzrost, owoce są drobniejsze, ale także mniej podatne na oparzenie słoneczne w porównaniu do odmiany Polka, która gorzej znosi wysokie temperatury. Testy laboratoryjne (potwierdzone opinią producentów z obserwacji polowej w Kosowie) przeprowadzone w kulturach in vitro wykazały, że Delniwa jest mniej podatna na zgniliznę korzeni wywoływaną przez Phytophthora spp. Charakterystyczną cechą tej odmiany są sztywne pędy, dlatego nadaje się ona do zakładania plantacji wolnostojących, prowadzonych bez rusztowań. Rozstawa między rzędami powinna wynosić min. 4 m. W rzędzie rośliny należy posadzić co 50 cm. Warto również ograniczyć szerokość rzędu do 50 cm oraz liczbę pędów do30 na 1 mb. W przypadku roślin posadzonych zbyt gęsto owocowanie przenosi się na górę pędów, trudno jest również dotrzeć z opryskiem wewnątrz zagonu. W latach z dużą ilością opadów Delniwa wymaga ochrony przed zamieraniem pędów. Większa podatność roślin na uszkodzenia powodowane przez patogeny glebowe może być związana z obecnością korzeniaka szkodliwego w glebie oraz nasilenia pryszczarka namalinka łodygowego. Wcześnie wykonane zabiegi (w trakcie wzrostu młodych pędów) owadobójcze i przeciwko zamieraniu pędów z użyciem środka o działaniu układowym i kontaktowym stanowią dobrą ochronę przed rozwojem choroby. Z sadzonek typu plug plants w pierwszym roku uprawy można otrzymać nawet do 1 kg owoców z krzewu.

Poemat – polska odmiana maliny, której właścicielem jest Instytut Ogrodnictwa w Skierniewicach. Prawnie chroniona na terenie UE od 2016 roku. Dojrzewanie owoców rozpoczyna się wcześnie, kilka dni wcześniej niż w przypadku odmiany Polka. Wzrost roślin jest średni do silnego. Wymaga stawiania rusztowań. Poemat to odmiana ogólnoużytkowa, z deserowym i przemysłowym przeznaczeniem owoców. Owoce są duże, ciemnoczerwone, jędrne. Dobrze odchodzą od dna kwiatowego. Poemat nadaje się do zbioru kombajnowego, wymaga jednak częstszych zbiorów, gdyż niesprzyjające warunki atmosferyczne powodują opadanie owoców.

Vintage to bardzo plenna odmiana amerykańska. Owoce Vintage są średniej wielkości (3,2 g), większe niż te odmiany Heritage (2,4 g), jasnoczerwone. Nawet 50% zbioru przebiega wcześniej (10 sierpnia) w porównaniu do zbioru odmiany Heritage (29 sierpnia).

Kokanee charakteryzuje się wyższym plonowaniem w porównaniu do odmiany Heritage. Owoce Kokanne są duże lub średniej wielkości (3,5 g), jędrne i jasne, aromatyczne i smaczne. Kokanne może być wykorzystywana również do uprawy deserowej owoców pod osłonami. Zawartość ekstraktu wynosi ponad 11,5%.

Odmiany malin owocujące na dwuletnich pędach – zbiór mechaniczny

Willamette – została wprowadzona do obrotu handlowego w 1943 roku i do dzisiaj w wielu krajach, m.in. w Serbii, jest odmianą standardową. W Polsce Willamette można jeszcze spotkać w uprawie, ale jest podatna na przemarzanie, więc poszukuje się odmiany, która mogłaby ją zastąpić.

Meeker był odmianą bardzo popularną w latach 80. XX wieku i szybko zastąpił Willamette. Meeker jest odmianą bardzo plenną. Owoce są smaczne i aromatyczne. Mimo tego, że rośliny mają długie pędy owoconośne, odmiana Meeker znalazła zastosowanie w mechanicznym zbiorze owoców. Niestety, maliny te są wrażliwe na przemarzanie, dlatego nie nadają się do uprawy w polskich warunkach klimatycznych.

Cascade Harvest to odmiana amerykańska. Plonuje na wysokim poziomie. Owoce dojrzewają w średnim terminie, kilka dni po odmianie Meeker. Są one duże, kształtne, jędrne i aromatyczne. Cascade Harvest jest wykorzystywana również w produkcji owoców deserowych. Jest odporna na zgniliznę korzeni maliny powodowaną przez Phytophthora rubi.

Cascade Premier to najlepsza z serii amerykańskich odmian przeznaczonych do kombajnowego zbioru owoców. Ich dojrzewanie rozpoczyna się we wczesnym terminie. Cascade Premier plonuje obficie. Owoce są dobrej jakości po zbiorze. Maliny te charakteryzują się odpornością na choroby systemu korzeniowego.

Malina czarna do uprawy przemysłowej

W ostatnim czasie na całym świecie rośnie zainteresowanie uprawą maliny czarnej. Wynika to z coraz większej świadomości konsumentów i ich lepszej dostępności do najnowszych wyników badań potwierdzających przeciwwirusowe, przeciwbakteryjne i przeciwnowotworowe działanie jej owoców (działanie prewencyjne poprzez wprowadzenie owoców do stałej diety). Ze względu na wysoką zawartość antocyjanów malina czarna (Rubus occidentalis L.) od dawna wykorzystywana była jako naturalny barwnik. Antocyjany to barwniki roślinne należące do grupy flawonoidów. Przybierają barwę od czerwonej po fioletową. Wartość antocyjanów jest jednym z kryteriów określających jakość owoców przeznaczonych na rynek przetwórczy.

Maliny czarne różnią się między sobą zawartością antocyjanów i polifenoli, nie zmienia to faktu, że poziom omawianych związków w czarnej malinie jest zdecydowanie wyższy niż np. w owocach bzu czarnego (Sambucus nigra), borówki wysokiej (Vaccinium corymbosum), porzeczki czarnej (Ribes nigrum) czy jeżyny (Rubus subgenus Rubus). W związku z tym jej owoce zaliczono do tzw. żywności funkcjonalnej. Wykorzystywane są one jako nutraceutyki łączące wartość żywieniową i farmaceutyczną.

Obecnie na rynku są odmiany malin owocujące na dwuletnich pędach – Bristol, Litacz, Jewel, Mac Black. Ze względu na wysokie zawirusowanie dostępnych odmian czarnej maliny istnieje pilna potrzeba odtworzenia rynku tej odmiany w Polsce. W Spółce Niwa wytypowano dwa interesujące klony hodowlane – jeden owocujący na dwuletnich pędach we wczesnym terminie (NR1755301), drugi powtarzający owocowanie (NR1711902). Maliny te charakteryzują się wysoką zawartością ekstraktu (odpowiednio 11,8 i 13,0% Brix). Ich owoce są jędrne i nadają się do transportu. W przypadku klonu NR1711902 dojrzewanie owoców na pędach dwuletnich rozpoczyna się w pierwszym tygodniu lipca, na pędach tegorocznych na początku września. Owoce są czarne, średniej wielkości (średnia masa 2,5 g, maksymalna masa 4 g). W tym roku na Lubelszczyźnie będzie prowadzona ocena przydatności wymienionych odmian i klonów hodowlanych czarnej maliny do zbioru kombajnowego.

KIERUNEK DESEROWY

Odmiany maliny z deserowym przeznaczeniem owoców, nadających się do transportu na większe odległości, powinny charakteryzować się ich wysoką jakością. Sieci handlowe preferują owoce w jasnym kolorze, nieciemniejące po zbiorze. Najwyższe ceny uzyskuje się za odmiany wczesne, kiedy jest najniższa podaż owoców na rynku, lub późną jesienią, po zakończonych zbiorach w polu. Uprawa w tunelu pozwala na przyspieszanie lub opóźnianie terminu zbioru owoców. Ponadto jest gwarancją uzyskania stałych zbiorów, bez względu na warunki atmosferyczne.

Odmiany malin owocujące na dwuletnich pędach

Sokolica, Przehyba, Laszka, Radziejowa to polskie odmiany owocujące na dwuletnich pędach, które bardzo dobrze sprawdzają się w uprawie pod osłonami.

Przehyba spośród powyższych odmian zdobyła największe uznanie wśród producentów. Jej owoce nadają się do transportu na większe odległości. Jednak odmiana ta ma również wady. Jest wrażliwa na zgniliznę korzeni maliny wywołaną przez Phytophthora spp.

Tulameen to odmiana wykorzystywana w uprawie doniczkowej. Jednak ze względu na przemarzanie pędów rośliny wymagają przechowywania w chłodni.

Glen Ample jest wciąż popularną odmianą deserową. Problemy w uprawie Glen Ample stanowią przemarzanie pędów i podatność na przebarwiacza malinowego (Phyllocoptes gracilis). Odmianę tę spotyka się najczęściej na plantacjach polowych.

Glen Dee, Glen More, Glen Carron to odmiany szkockiej hodowli, które od 2022 roku będą dostępne w jednej z polskich szkółek. Glen Dee – odmiana późna (10–12 dni po odmianie Glen Ample). Glen More – wczesna (koniec czerwca), genetycznie odporna na Phytophthora rubi, patogen powodujący zgniliznę korzeni maliny). Glen Carron – średniowczesna, genetycznie odporna na Phytophthora rubi. Te odmiany malin wymagają sprawdzenia pod kątem przydatności do uprawy w polskich warunkach klimatyczno-glebowych.

Odmiany malin powtarzające owocowanie

W uprawie pod osłonami, decydując się na zbiór owoców tylko z pędów tegorocznych, najlepiej wybrać odmiany wczesne. Do tej pory standardem była polska odmiana Polka. Jej wady to ciemnienie owoców po zbiorze oraz wysoka podatność krzewów na rdzę maliny i wirus RBDV, dlatego producenci wciąż poszukują lepszego odpowiednika.

Enrosadira – włoska odmiana, która obecnie jest standardowa w uprawie pod osłonami. Jej zaletami są bardzo wczesny termin dojrzewania owoców, ich wysoka jakość i jasny kolor (preferowany przez sieci handlowe). Owoce są bardzo smaczne i aromatyczne. Enrosadira w uprawie tunelowej wymaga codziennego zbioru, ponieważ owoce pozostawione na krzakach szybko tracą jędrność. Rośliny prowadzone są na podwójny zbiór – z pędów 2-letnich i tegorocznych. Odmiana sprawdziła się w różnych strefach klimatycznych – uprawiana jest w Hiszpanii, Maroku, Portugalii, Meksyku, Australii, Włoszech, Niemczech, Polsce, Serbii i Kosowie.

NR 1616002 to nowy, wczesny klon z hodowli Niwy. W sprzedaży dostępny będzie od wiosny 2023 roku. Dojrzewanie owoców przebiega w terminie odmiany Enrosadira. Z obserwacji prowadzonych w uprawie doniczkowej we Francji i w Polsce wynika, że plonowanie tego klonu na pędach tegorocznych jest wyższe niż w przypadku odmiany Enrosadira. W doświadczeniu przeprowadzonym w Spółce Niwa w Brzeznej w uprawie doniczkowej z pędów posadzonych w doniczce P9 uzyskano 1 kg owoców. W uprawie pod osłonami i polowej bez osłon średnia masa owoców wyniosła 8 g. Owoce są jędrne, błyszczące i smaczne.

Delniwa jest odmianą wczesną, dojrzewa przed Polką. Charakteryzuje się skoncentrowanym zbiorem, wysoką jakością i trwałością pozbiorczą owoców, które łatwo oddzielają się od dna kwiatowego. Są one jasnoczerwone, błyszczące, jędrne, nie miękną po zbiorze. Nadaje się do uprawy gruntowej, na lokalne rynki, jednak ze względu na wysoką trwałość pozbiorczą owoce nadają się również do dalszego transportu. W Kosowie świeże owoce tej odmiany z powodzeniem są sprzedawane do Grecji, Albanii, Serbii, a nawet do Niemiec.

Powtarzające owocowanie na podwójny zbiór owoców

Uprawa w tunelu umożliwia uzyskanie wysokich pędów, jednak przydatność roślin do podwójnego zbioru owoców jest cechą odmianową. Związane jest to z długością odcinka owocowania na pędzie tegorocznym. Jeśli odcinek ten jest zbyt duży – np. ponad połowa pędu owocuje – to odmiana taka nie jest przydatna do podwójnego zbioru owoców. Zasadniczo przyjmuje się, że w przypadku odmiany na podwójny zbiór wiosną na każdym pędzie 2-letnim powinno pozostać 15–20 pąków.

Polonez i Poemat to dwie polskie odmiany przydatne do podwójnego zbioru owoców. Wadą odmiany Polonez jest spadająca jędrność owoców po zbiorze. Natomiast Poemat lepiej sprawdzi się do uprawy gruntowej, jako odmiana przemysłowa. Zbiór odmiany Polka z pędów dwuletnich jest ryzykowny ze względu na przemarzanie pąków kwiatowych.

 

Husaria to nowa odmiana z programu hodowlanego Spółki Niwa w Brzeznej, która ma szansę stać się odmianą standardową polecaną na podwójny zbiór owoców. Ma bardzo duże (średnia masa 8 g), jasnego koloru owoce, które nie ciemnieją po zbiorze. W porównaniu do innych odmian wyróżnia się jędrnością i trwałością pozbiorczą owoców. Owoce Husarii odchodzą bardzo łatwo od dna kwiatowego nawet we wczesnej fazie dojrzałości zbiorczej. Ze wstępnych obserwacji wynika, że jest to odmiana bardzo plenna. Husaria plonuje na poziomie 30 t/ha (z pędów 2-letnich i powtarzających owocowanie). Charakteryzuje się bardzo silnym wzrostem, więc wymaga wyższych rusztowań i dodatkowych linek podtrzymujących owoce.

Promyk – pierwsza żółta deserowa odmiana maliny powtarzająca owocowanie, nadająca się do uprawy tunelowej z deserowym przeznaczeniem owoców. Wyróżnia się bardzo wczesnym dojrzewaniem owoców na pędach tegorocznych (tabela). Owoce są duże, smaczne, charakteryzują się wysoką zawartością ekstraktu (12,2% Brix). Promyk to pierwsza polska wczesna żółta odmiana maliny, która nadaje się do uprawy tunelowej ze względu na wysoką jędrność i trwałość pozbiorczą owoców. Odmiana została pozytywnie oceniona w projekcie Berry Tech w 2021 roku. W doświadczeniu prowadzonym w Brzeznej z uprawy doniczkowej uzyskano mniej więcej 1 kg owoców z rośliny wysadzonej z doniczki P9 w maju. Promyk może stanowić rozszerzenie asortymentu owoców deserowych maliny o nowy kolor. Niewątpliwie żółte owoce wymagają promocji. Pod względem prozdrowotnym nie odbiegają one od malin czerwonych. Żółty kolor związany jest z brakiem albo bardzo niskim poziomem antocyjanów. Owoce maliny żółtej są bogatym źródłem makroelementów, charakteryzują się podwyższoną zawartością manganu (0,49 mg/100 g ś.m.). Związkami chemicznymi charakterystycznymi dla owoców żółtej maliny są elagotaniny, a zwłaszcza powstający z nich kwas elagowy, mający silne działanie antyutleniające. Maliny żółte mają wysoką zawartość witaminy C. Według zaleceń dietetyków jej dzienna dawka dla osoby dorosłej wynosi 100 mg, w stanach infekcji i osłabienia nawet 1000 mg. W 100 g s.m. owoców żółtej maliny jest jej 100–200 mg (zależnie od odmiany). Owoce te są zatem cennym jej źródłem i powinny na stałe zagościć w naszej diecie.

Żółte maliny mogą wypełnić niszę produktów delikatesowych. Już dzisiaj są promowane jako świetny dodatek dekoracyjny do napojów czy w cukiernictwie. Owoce te mają szansę na stałe zagościć na półkach sklepowych, choćby dlatego, że są bardzo lubiane przez dzieci. Warunkiem opłacalności uprawy żółtej maliny są smaczne, wysokiej jakości owoce. Promyk spełnia wymagania jakościowe sieci sklepowych, co potwierdza Adam Borzęcki, właściciel plantacji, w której odmiana była uprawiana.

Czy wiesz, że…

…polski program hodowli maliny w Brzeznej (województwo małopolskie) został założony w 1979 roku. Początkowo prace prowadzone były pod kierunkiem dr. Jana Danka w Sadowniczym Zakładzie Doświadczalnym Instytutu Ogrodnictwa i współfinansowane ze środków państwowych. W 2012 roku staraniem tych samych hodowców w Brzeznej powstała Spółka Niwa Hodowla Roślin Jagodowych – pierwszy prywatny program hodowli owoców jagodowych. Hodowla maliny i jeżyny prowadzona jest pod kierunkiem dr Agnieszki Orzeł. Pod względem liczby wykonywanych krzyżówek i wysadzanych siewek jest to jeden z największych tego typu programów hodowlanych na świecie. W tym roku Niwa obchodzi 10-lecie działalności.

Plonowanie odmian powtarzających owocowanie – wyniki z pędów tegorocznych. Doświadczenie założono w maju 2021. Rośliny prowadzono w doniczkach 11-litrowych w uprawie tunelowej, Spółka Niwa w Brzeznej

Odmiana	Plon kg/roślinę	Początek dojrzewania owoców	Średnia masa owoców [g]	Zawartość ekstraktu % Brix	Kwasowość
NR1616002	1,0	27.07	8,0	11,9	1,6
Promyk	1,0	27.07	6,5	12,2	1,4
Delniwa	1,0	6.08	5,0	13,3	1,6
Husaria	1,5	24.08	8,5	11,0	1,5

 

W Polsce w większości gospodarstw owoce przemysłowe wciąż są zbierane ręcznie. Jednak rosnące koszty tej metody spowodowały, że coraz więcej producentów planuje zbiór maszynowy.

 

Warto wiedzieć, że…

…w 2022 roku w ramach współpracy firm Littau Harvester Inc (USA),

Rio Agro OOD (Bułgaria) i Berry Innovation (Polska) oceniana będzie przydatność wybranych odmian maliny do zbioru kombajnem Littau Harvester. Oceniane będą m.in. nowe amerykańskie odmiany Vintage, Kokanee i Cascade Premier.